برچسب: با

شرط بندی پاسکال یکی از بخش‌های کتاب تاملات بلز پاسکال است که پس از مرگ او منتشر شده است. او در این قطعه استدلال می‌کند که خدای مذهب کاتولیک یا وجود دارد یا وجود ندارد، اگر وجود داشته باشد شرط بستن روی او  سود نامحدودی خواهد داشت، و اگر وجود نداشته باشد،‌ شرط بستن روی خدایی که وجود ندارد فقط باعث از دست دادن منافع محدودی می‌شود.

استدلال شرط بندی پاسکال یکی از مهم‌ترین رساله‌ها و استدلال‌های مذهبی در دوران مدرن است که از نگاهی منفعت‌گرایانه و با استفاده از نظریه احتمالات میدانی تلاش می‌کند برای باور به وجود خدا مبنایی عقلانی ایجاد کند.

خواندن این مطلب احتمالا به شما در افزایش برد در بازی های کازینویی کمک نمی‌کند، اما نشان می‌دهد که شرط بندی چگونه می‌تواند در زمینه‌های مختلف زندگی انسان‌ها تاثیر داشته باشد.

پاسکال کیست؟

بلز پاسکال (۱۶۶۲- ۱۶۲۳) ریاضی‌دان، فیزیک‌دان، مخترع، فیلسوف و الهیات‌شناس کاتولیک فرانسوی است که با پایه‌گذاری نظریه احتمالات نقشی تعیین‌کننده در شکل‌گیری علوم اجتماعی مدرن، در کنار بسیاری از مباحث مهم تصمیم‌گیری و مکانیک سیالات داشته است.

این نابغه قرن هفدهم کمتر از ۱۹ سال داشت که اولین ماشین حساب با قابلیت جمع و تفریق را اختراع کرد تا به پدرش که سرپرست مالیاتی بود و محاسبات روزمره فراوانی داشت، کمک کند. ساخت این ماشین حساب که به «پاسکالین» معروف است بسیار گران تمام می‌شد، به همین خاطر خیلی مورد اقبال قرار نگرفت.

در حساب و ریاضی مفهومی به نام «مثلث پاسکال» توسط او ایجاد شده که در ایران با نام «مثلث خیام – پاسکال» شناخته می‌شود. در این مثلث توالی اعداد بر اساس بسط دو جمله‌ای (هر عدد حاصل جمع دو عدد قبلی است) پیگیری می‌شود که در محاسبات ضرایب بسط دو جمله‌ای نیوتن توسعه یافته است.

اما رساله شرط بندی پاسکال که در این مطلب بررسی می‌شود، یکی از مقالات او پس از یک تجربه مذهبی عمیق است که در سال ۱۶۵۴ برای او روی داد.

پیش از این تجربه، در سال ۱۶۴۶ به واسطه ملاقات با دو پزشک اهل فرقه جنزنیسم (Jansenism) که مشغول مداوای پای پدر بلز بودند، پاسکال به مباحث مذهبی و الهیات علاقمند شده بود.

اما رساله‌های مذهبی و الهیاتی پاسکال مربوط به دوره کوتاه زندگی او پس از تجربه مذهبی در سال ۱۶۵۴ هستند. پاسکال در سال ۱۶۶۲ هنگامی که فقط ۳۹ سال داشت درگذشت.

پیش‌زمینه رساله شرط بندی پاسکال

پیش از پاسکال برهان‌ها و استدلال‌های مذهبی گوناگونی برای اثبات وجود خدا توسط بعضی از فیلسوف‌ها ثبت شده بود. از استدلال‌های توماس اکوئیناس گرفته تا رساله‌های الهیاتی دکارت و حتی اسپینوزا (که مورد تکفیر قرار گرفت) همه تلاش می‌کردند وجود خدا را با استفاده از علوم و فلسفه ثابت کنند.

چیزی که پاسکال را در این بین متمایز می‌کند این است که او نمی‌خواهد وجود داشتن خدا را اثبات کند، بلکه مدعی می‌شود شرط بستن روی یک وجود نامحدود (خدای مذهب کاتولیک) که هم ممکن است وجود داشته باشد هم ممکن است وجود نداشته باشد به نفع انسان است.

پاسکال که در تمام زندگی به قمار و شرط بندی علاقه و عنایت ویژه‌ای داشت، در این رساله الهیاتی مدعی می‌شود شرط بستن روی وجود خدا «بهترین شرط» است. این گرایش برای این اهمیت دارد که برای اولین بار نظریه تصمیم‌گیری، نظریه بازی، و احتمالات میدانی را به شکل ملموس به کار می‌گیرد.

بر اساس نظریه تصمیم‌گیری شما وقتی دو انتخاب، برای مثال انتخاب الف و انتخاب ب داشته باشید و بدترین پیامد انتخاب الف بهتر از بهترین پیامد انتخاب ب باشد، عقلانیت ایجاب می‌کند که انتخاب الف را انجام بدهید.

در تصمیم‌گیری‌هایی که با ریسک همراه هستند، فرد یا عامل احتمالات منفعت شخصی یا ذهنی را درباره قواعد کلی جهان محاسبه می‌کند و عقلانی‌ترین تصمیم برای کسب حداکثر منفعت را می‌گیرد.

پیش‌زمینه محاسبه شرط بندی پاسکال

حالا این چه ربطی به شرط بندی پاسکال دارد؟ فرض کنید برای یک بازی که جایزه ۳۰۰۰ تومانی دارد، لازم باشد ۱۰۰۰ تومان پرداخت کنید. برای محاسبه عقلانیت این بازی، پیامد باخت یا صفر را ضرب در ۱/۲ کرده و آن را با پیامد برد یا ۳۰۰۰ ضرب در ۱/۲ جمع می‌کنید که نتیجه ‍۱۵۰۰ می‌شود.

حالا این نتیجه را از هزینه بازی که ۱۰۰۰ تومان باشد کم می‌کنید و شانس برد ۵۰۰ تومان می‌شود. با این حساب این بازی عقلانی است و به سود شما است که وارد آن بشوید چرا که ۵۰۰ تومان بیشتر از صفر است.

اما اگر جایزه بازی ۲۰۰۰ تومان باشد و هزینه ورودی ۱۰۰۰ تومان باشد، دیگر شانس برد صفر می‌شود و شما هم می‌توانید بازی کنید هم‌ وارد بازی نشوید و در هر حال نتیجه صفر است.

 شرط بندی پاسکال

پاسکال در رساله شرط بندی استدلال می‌کند که شما نمی‌توانید بفهمید خدا وجود دارد یا وجود ندارد. با این حساب استدلال نمی‌تواند مشخص کند شما باید به وجود خدا باور داشته باشید یا نداشته باشید. اما بررسی کردن نتایج احتمالی آن می‌تواند به شما در این کار کمک کند. در بخش اصلی رساله شرط بندی پاسکال استدلال زیر دیده می‌شود:

«خدا یا وجود دارد،‌ یا وجود ندارد… اما باید به کدام طرف اتکا کنیم؟ عقل در اینجا نمی‌تواند هیچ تصمیمی بگیرد. آشوبی نامتناهی وجود دارد که ما را از هم جدا می‌کند. در نهایت این فاصله نامتناهی یک بازی شیر یا خط انجام می‌شود… شما کدام را انتخاب می‌کنید؟ بگذارید ببینیم. از آنجا که باید انتخاب کنید، ببینیم کدام کمترین نفع را برای شما دارد.

او در ادامه اضافه می‌کند:

دو چیز برای از دست دادن دارید که حقیقت و خیر هستند؛ دو چیز برای خطر کردن دارید که عقل و اراده، شناخت و شادی شما هستند؛ و در طبیعت شما است که از دو چیز دوری کنید که خطا و بدبختی هستند. از آنجا که مجبور به انتخاب هستید، برای عقل شما فرقی نمی‌کند کدام را انتخاب کنید… اما شادی چه؟ بیایید سود و ضرر شرط بندی روی خدا را وزن کنیم:

اگر سود کنید، همه چیز را می‌برید؛ اگر ضرر کنید، هیچ چیز از دست نمی‌دهید. پس بدون هیچ شکی روی اینکه خدا هست شرط ببندید.»

به عبارت ساده شرط بندی پاسکال می‌گوید باور کردن وجود خدا درست مثل سکه انداختن و شیر یا خط آمدن است. اگر خدا وجود داشته باشد و شما روی وجود او شرط بسته باشید، با رستگاری نامتناهی یا نامحدود همه چیز را به دست می‌اورید.

اگر خدا وجود نداشته باشد و شما روی آن شرط بسته باشید، فقط چیزهای محدودی مثل لذت‌های دنیوی که در مذهب کاتولیک منع شده‌اند را از دست می‌دهید.

متمم‌های شرط بندی پاسکال

با این حساب بدترین پیامد شرط بستن روی اینکه خدا وجود دارد از بهترین نتیجه شرط بستن روی اینکه خدا وجود ندارد بهتر است. پاسکال به سرعت نتیجه می‌گیرد که دیگر شک نکنید و روی وجود خدا شرط ببندید.

شرط بندی پاسکال دو بخش دیگر هم در ادامه دارد که معمولاً کمتر به آن‌ها پرداخته می‌شود.

در یکی از آن‌ها پاسکال استدلال می‌کند که شما فقط یک عمر دارید و اگر دو تا هم داشتید، باز شرط بستن روی خدا عقلانی‌ترین کار برای کسب حداکثر منفعت بود. اما اگر سه زندگی داشتید قضیه فرق می‌کرد و پرداختن به امور دنیوی عقلانی‌تر بود.

اما در بخش بعدی شرط بندی پاسکال این ادعا مطرح می‌شود که حتی اگر سه زندگی داشته باشید و یکی از آن‌ها را برای کسب لذات و منافع محدود فدای منفعت نامحدود کنید، عقلانی عمل نکرده‌اید و روی گزینه بازنده شرط بسته‌اید.

جدول شرط بندی پاسکال

چه خدا وجود داشته باشد چه وجود نداشته باشد، شما فقط یا می‌توانید روی وجود یا روی وجود نداشتن او شرط ببندید. با این حساب منافع شرط بندی پاسکال در جدول به شکل زیر نمایش داده می‌شود.

در جدول بالا Ƒ برای اشاره به منافع محدودی که ارزش آن‌ها در شرط بندی پاسکال مشخص نیست به کار رفته است.

انتقادات به شرط بندی پاسکال

اما این استدلال پاسکال درست است؟ بیشتر فیلسوف‌های بعد از پاسکال تلاش کرده‌اند شرط بندی را تحلیل کنند. از فلاسفه روشنگری فرانسه مثل دیدرو و ولتر گرفته تا ویلیام جیمز، فیلسوف پراگماتیست آمریکایی ایرادها و انتقادات جدی به شرط بندی پاسکال وارد کرده‌اند.

در بخش اصلی شرط بندی این ادعا مطرح می‌شود که « دو چیز برای از دست دادن دارید که حقیقت و خیر هستند»، اما در ادامه این ادعا مطرح می‌شود که « اگر ضرر کنید، هیچ چیز از دست نمی‌دهید»، یعنی اگر خدا وجود نداشته باشد، چیزی از دست نمی‌رود.

در اینجا پاسکال خیلی واضح «حقیقت» را چیزی به حساب نمی‌آورد در حالی که خود او کمی قبل‌تر، آن را در شمار تنها چیزهای قابل از دست رفتن معرفی کرده است.

جدا از این تناقض‌گویی آشکار، شرط بندی پاسکال از جنبه‌های مختلف مورد انتقادات مهمی قرار گرفته است که در ادامه با آن‌ها بیشتر آشنا می‌شوید.

افراد مختلف معیارهای متفاوتی دارند

یکی از ایراداتی که دیدرو و جیمز به شرط بندی می‌گیرند این است که «خدای کاتولیک» را به تمام افراد نوع بشر تحمیل می‌کند. در حالی که رستگاری در مسیحیت کاتولیک یک معنی دارد، در مذهب بودایی معنی کاملاً متفاوتی دارد.

جیمز مدعی می‌شود این استدلال هیچ چیزی که خاص مذهب کاتولیک باشد ارائه نمی‌دهد و شرط بستن روی هر نوع وجود نامتناهی یا فرابشری از طریق آن می‌تواند موجه جلوه داده شود.

منفعت رستگاری نامحدود یا نامتناهی نیست

یکی دیگر از ایرادهای جدی به شرط بندی پاسکال این است که با هر نگاهی به رستگاری پرداخته شود، نامحدود یا نامتناهی نیست. محدودگرایان که به هر نوع مفهوم نامتناهی شک دارند مدعی هستند به طور کلی مفهوم رستگاری نامتناهی بدون معنی است.

اما حتی اگر مفهوم نامتناهی یا نامحدود معنایی هم داشته باشد، درک آن برای افراد که زندگی محدود و متناهی دارند غیرممکن است و نمی‌تواند مبنای شرط بندی قرار بگیرد.

چرا یک نامتناهی باید وجود داشته باشد؟!

اگر قرار باشد چند گزینه متناهی در جدول شرط بندی پاسکال معرفی بشوند و یک نامتناهی از تمام آن‌ها ارزشمندتر باشد، چرا چند نامتناهی نباید در مقابل هر گزینه دنیوی قرار بگیرند؟

به همین ترتیب به چه دلیلی باید گزینه Ƒ2 محدود در نظر گرفته بشود؟ گزینه‌های دیگر هم می‌توانند نامحدود و بی‌نهایت در نظر گرفته بشوند و پاسکال با دادن ارزش مثبت به بی‌نهایت و متناهی معرفی کردن گزینه‌های دیگر کاملاً جانبدارانه عمل کرده است.

جدول باید ردیف‌های بیشتری داشته باشد

جیمز مدعی می‌شود خدا اگر وجود داشته باشد احتمالاً پاداش‌های متفاوتی برای افرادی که به خاطر منفعت‌های گوناگون روی او شرط می‌بندند در نظر می‌گیرد. با این حساب احتمالاً کسی که به خاطر منفعت نامتناهی روی وجود خدا شرط بندد شاید پاداش متفاوتی از کسی بگیرد که به خاطر ایمان به خدا باور دارد.

جدول باید ستون‌های بیشتری داشته باشد

اگر ادعای پاسکال که عقل در اینجا هیچ تصمیمی نمی‌تواند بگیرد درست باشد، آن وقت یک فهرست بلند بالا از خداهای مذاهب مختلف هم باید درستون‌های  این جدول قرار بگیرند که اگر وجود داشته باشند شرط بندی روی آن‌ها منفعت بی‌نهایت خواهد داشت، این‌طور نیست؟

و اگر این درست باشد، همان‌طور که می‌دانید هر کدام از آن‌ها یک سری چیزهای محدود متفاوتی را منع می‌کنند که در صورت وجود نداشتن آن‌ها از دست می‌روند.

ایراد به احتمال وجود خدا

شرط بندی پاسکال خیلی راحت و سرراست احتمال وجود خدا را به دو گزینه هست یا نیست، یا قمار کردن شیر یا خط تقسیم می‌کند. اما اگر قرار باشد برای درک این موضوع از مثال‌های دیگر، مثلاً لاتاری یا کینو استفاده بشود نتیجه به همین سادگی خواهد بود؟

احتمال نامشخص وجود خدا

فرض کنید به جای مثال سکه انداختن، شرط بستن به وجود خدا با لاتاری مقایسه می‌شد. آن وقت شانس برنده شدن به تعداد شرکت‌کنندگان تقسیم می‌شد و نمی‌شد از فرمول خطی ۵۰/۵۰ برای اثبات منفعت و سودآوری این شرط بندی استفاده کرد.

احتمال صفر وجود خدا

خداناباوران یا آتئیست‌ها استدلال می‌کنند احتمال وجود خدا یک در چند میلیون در مثال لاتاری نیست بلکه خیلی راحت صفر است.

بعضی بازی‌های قمار،‌ برای مثال مونت سه کارتی وجود دارند که احتمال برنده شدن آن‌ها صفر است و در این مورد می‌توان از آن‌ها به عنوان مثال استفاده کرد. نیازی به گفتن نیست که نتیجه ضرب کردن صفر در بی‌نهایت باز هم صفر می‌شود.

ایراد به اینکه عقلانیت حداکثر کردن سود است

در دهه ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ نظریه‌پردازانی مثل آلیاس (Allias 1953) و السبرگ (Ellsberg 1961) نشان داده‌اند که انتظار به حداکثر رساندن بازدهی و سود باعث می‌شود عمل‌کرد افراد به زیر سطح بهینه کاهش یابد.

با اینکه این نگرش ممکن است متناقض به نظر برسد اما کافی است در یک بازی قمار مثل پوکر شرکت کرده باشید تا ببینید این انتظار چقدر در عمل می‌تواند باعث عمل‌کرد ضعیف یا از دست دادن بشود.

در یک نگرش متعادل‌تر می‌توان ادعا کرد که بازدهی و پاداش هر انتخاب با توجه به ریسک آن مشخص می‌شود. در نتیجه به این راحتی نمی‌شود شرط بندی پاسکال که یک سری منافع محدود با شرط بستن روی خدا اگر وجود نداشته باشد از دست می‌روند.

ایراد اخلاقی به شرط بندی پاسکال

ولتر، فیسلوف عصر روشنگری فرانسه، کلیفورد (Clifford 1877)، و پنلهام (Penelhum 1971) استدلال می‌کنند که شرط بندی پاسکال با مسئولیت شخصی و اجتماعی افراد در تقابل قرار دارد. افراد وظیفه دارند در زندگی مادی به منافع ملموس و محدود برسند و  شرط بندی این وظیفه را «ضرر کردن» معرفی می‌کند.

تأثیرات ماندگار شرط بندی پاسکال

با وجود تمام انتقادات به شرط بندی پاسکال، هنوز هم این رساله یکی از مهم‌ترین منابع الهیاتی است که برای اولین بار نظریه بازی، تصمیم‌گیری و احتمالات میدانی را جایگزین استدلال‌ها و برهان‌های یقینی و قطعی کرده است.

بلز پاسکال بدون تردید یکی از بزرگترین نوابغی است که در طول عمر کوتاه خود ایده‌هایی متحول‌کننده برای نوع بشر به یادگار گذاشت.

نظریه شرط بندی پاسکال همچنان یکی از مهم‌ترین منابعی است که افراد را به فکر کردن و تأمل درباره نتایج تصمیم‌گیری و سبک سنگین کردن آن‌ها، حتی در مورد عمیق‌ترین باورهای فرهنگی و دینی دعوت می‌کند.